О текстах, унесенных ветром из окна музея
В музее произведениям искусства живется легко. Им практически ничего не приходится делать, чтобы их признали искусством. Поставьте спичечный коробок на пьедестал, повесьте рядом табличку – и это уже искусство. Даже огнетушитель в минималистично обставленном и побеленном выставочном зале в глазах неискушенного посетителя может превратиться в произведение искусства. Можно сказать, что здание музея – это своего рода теплица, защищенная среда, в которой искусство растет само собой.
А на улице всё по-другому! Там, посреди повседневной суеты, произведение искусства должно сначала проявить себя. Ему многое нужно сделать, чтобы привлечь внимание прохожих. И когда кто-то, наконец, на него посмотрит, то оно должно решить следующую задачу: выжить во враждебном окружении. К сожалению, арт-объекту, находящемуся в общественном пространстве, во многих странах приходится обладать антивандальными свойствами.
Произведение искусства на улице – это беспризорник, который вынужден выживать, конкурируя с визуальным насилием рекламы. Такие работы предоставлены сами себе, потому что их невозможно постоянно защищать от прихотей недовольной публики. Одна из форм искусства, которая хорошо себя чувствует на улице, – это стрит-арт. Это не удивительно, потому что объекты стрит-арта и созданы для этих условий. Минимальными средствами им удается снова и снова привлекать к себе внимание. А если такие работы и будут уничтожены, то их легко восстановить!
Одно из моих лучших воспоминаний о России – зимняя прогулка по Екатеринбургу с художником Тимофеем Радей семь или восемь лет назад. Он показал мне стрит-арт в своем городе и его окрестностях – произведения, которые он или его коллеги выполнили в самых разных местах. Я увидел впечатляющие работы: слова, тексты или изображения на выветренных бетонных фасадах заброшенных зданий, на шатких деревянных домах и на голых стенах во дворах, спрятанных от глаз прохожих. Эта форма искусства в общественных пространствах была для меня в то время совершенно новой.
Когда обнаруживаешь на улице произведение искусства, это всегда большой сюрприз. В повседневном мире, где доминируют кричащие слова и образы, ты вдруг сталкиваешься с объектом, который тебя удивляет, который просит остановиться и продолжать смотреть.
Чтобы увидеть еще больше работ, через несколько лет я совершил аналогичную экскурсию, на этот раз по летнему Нижнему Новгороду. Моим гидом был коллега Тимофея Ради, Артём Филатов. Он повел меня в заброшенные места на окраине города. Почему-то такие места в России более одиноки и пустынны, чем где-либо еще. Сразу несколько из этих вымерших и богом забытых окраин дали мне безошибочное ощущение, что именно благодаря им я так очарован Россией. В конце долгой прогулки, посмотрев множество удивительных работ, мы оказались на центральной набережной Нижнего Новгорода. Там я посмотрел вниз, на острие Стрелки, где сливаются Волга и Ока. Необъятный простор, раскинувшийся передо мной, заставил меня осознать, что Россия действительно начинается только там, где заканчивается Москва – точно так же, как Италия начинается к югу от Рима. Такую Россию я открыл для себя только тогда – а заодно и новый вид искусства.
В нескольких российских городах стрит-арт последние десять лет развивался уникальным образом. Он вырос в масштабное явление со множеством форм и размеров, которое оставило граффити далеко позади. Уличное искусство в Екатеринбурге и Нижнем Новгороде – захватывающий городской феномен, в котором возникло соревнование между художниками. Думаю, что здесь зарождается вид искусства, которого нет больше нигде, кроме России. В ряде городов в общественных пространствах создают искусство такого высокого уровня, что для его обозначения должно появиться какое-нибудь новое название: «стрит-арт» не дотягивает до этого явления.
Организаторы проекта «Арт-платформа» познакомили меня с творчеством человека, который с 2018 года работает над проектом Please Leave a Review. Чтобы иметь возможность работать анонимно, эта художница взяла себе в качестве псевдонима англоязычное название проекта: Please Leave A Review – сокращенно PLAR. Это название указывает на книгу отзывов, которая лежит во многих музеях и выставочных залах. Посетителей просят записать в ней то, что их заинтересовало или вызвало раздражение при осмотре экспозиции. Художница выбирает некоторые из этих отзывов. Затем она придает этим коротким (не более нескольких слов) фрагментам ту или иную форму и использует в качестве арт-объекта в общественном пространстве.
Выбор места для текста имеет большое значение. Есть ли вообще места в городе, где люди будут рады такому произведению искусства? Примут ли они с распростертыми объятиями задуманную художником работу? Может быть, там запрещено выполнять такие работы. Или требуется слишком много усилий, чтобы получить официальное разрешение. В таких случаях удобнее работать анонимно; тогда за это не привлекут к ответственности, потому что никто не знает, кто это сделал. Но есть и такие места, для которых художника могут специально попросить что-нибудь придумать. А для получения таких платных заказов нужно, чтобы его можно было найти. Так что соблюдать полную анонимность было бы неразумно. Поэтому художница выбрала некий промежуточный вариант – PLAR, и с ней можно связаться через сайт.
К сожалению, в последние годы я не гулял по Екатеринбургу и его окрестностям. И призрак, который в этом году бродит по миру, к сожалению, помешал мне отправиться туда и посмотреть. Но, к счастью, есть великолепные снимки этих проектов. Их можно найти в Инстаграме: https://www.instagram.com/pleaseleaveareview/.
Там мы находим, например, фотографию заснеженного пейзажа с белым зданием на переднем плане. На его стене – текст: «Ощущение ненаполненности». На заднем плане мы видим несколько новостроек. Они являются частью нового микрорайона с высотными зданиями, парковками и магазинами. Таких кварталов много на окраинах крупных российских городов. Часто в таких местах город резко обрывается, и начинается огромная пустынная равнина. В одном месте максимально плотная застройка, где живут тысячи людей, и вдруг сразу же – совсем ничего. Вот что делает этот текст таким подходящим для этого места. Одновременно возникает вопрос: каким же, собственно, наполнением является такой тип застройки?
Именно так появились многие работы в этом проекте: после просмотра выставки у посетителя возникло ощущение пустоты, и он записал это в книгу отзывов. Затем художница взяла эти слова с собой, придала им форму и поместила их куда-то еще – как бы методом копипейста. Чье-то описание личного опыта, полученного в одном месте – там, где искусство защищено, – было перенесено в другое место, в общественное пространство, и вызывает там новый зрительский опыт.
Этот принцип можно сравнить с тем, что делает Марсель Бродхарс в своей работе Les animaux de la ferme («Животные на ферме») 1974 года. Под изображениями коров и быков разных пород он пишет названия различных марок автомобилей. Таким образом, темно-коричневый бык – не спрашивайте меня, какой породы – становится «кадиллаком». Вековая образовательная традиция снабжать картинку правильной подписью здесь нарушена по Магритту: «Это не трубка». Подобным же образом отзыв из музейной книги помещается в новое окружение. Если это сделано хорошо, то наша фантазия начинает работать.
Все фотографии этих работ в инстаграме прекрасны, но любой, кто когда-либо совершал такую прогулку, как я, знает, что фото не может передать привязку произведения искусства к месту, для которого оно было создано. Для полного зрительского опыта ты должен чувствовать холод, сырость и запах этого заброшенного места. Твой взгляд должен бродить по осыпающейся, замшелой стене, по которой стекают капли талой воды. Крайне важно и изменение света, когда солнце заходит за облака. Этот момент наполнен всем, что происходит вокруг тебя. А произведение искусства работает как катализатор этого опыта; из-за него ты пришел в это место, и там оно приводит в действие твое воображение.
Во фрагментах отзывов, отобранных для проекта PLAR, часто говорится о пустоте, однообразии и о том, что смотреть тут нечего. Эти фрагменты и становятся названиями произведений: «Где пустота, там свобода действий», «Все это странно, но пусть будет», «Просто не на что смотреть и нечего», «Экспозиция выглядит пустовато». Тем, кто регулярно – где бы то ни было в мире – посещает выставки современного искусства, нетрудно представить себе выставку, которая могла бы вызвать такие отзывы. Повсюду произведения искусства выставляют в пустых белых залах, как маленькое блюдо в стиле «новой кухни», подаваемое на большой белой тарелке.
Жаль, что в тех местах под открытым небом, где находятся эти работы, у посетителя нет возможности, в свою очередь, оставить отзыв. Тогда эти комментарии могли бы стать источником нового текста, который затем можно было бы снова поместить на этом же месте. И так далее. Может быть, тексты из такой серии с каждым разом становились бы всё более подходящими для данного конкретного пространства? Тогда в конечном итоге, по законам эволюции, появился бы самый удачный текст для этого места? Полагаю, что нет, но я хотел бы знать, прав ли я. Думаю, что непонятная сила этих работ заключается в том, что текст переносится из одного контекста в совершенно другой. Это принцип быка, который становится «кадиллаком».
В проекте Please Leave a Review все же есть место подобной эволюции текстов. После странствий по большому опасному миру некоторые тексты попадают обратно в выставочный зал. То есть художница помещает их туда. Так, в одном из залов мы читаем надписи: «Огромное протранство потрачено совершенно неразумно» и «Персонала больше, чем экспонатов». Это комментарии, которые для нас, любителей искусства, звучат очень знакомо.
Выставленные таким образом тексты из книги отзывов обретают само собой разумеющийся статус произведения искусства: их сразу же начинают рассматривать как искусство, потому что они выставляются в художественном пространстве. Им уже вряд ли придётся что-то для этого делать. Более того, посетитель читает описание в описываемом – явление, называемое рекурсией. Это интересно как интеллектуальное упражнение, но не как стимул для воображения. Бык вернулся в стойло правильных описаний и ревет: «Бык это бык это бык это бык».
«Иногда получается, иногда нет» – так называется работа PLAR, выполненная в виде световой вывески на здании музея фотографии на оживленной транспортной артерии Екатеринбурга. Время от времени слово «НЕТ» гаснет. И тогда в течение нескольких секунд оно получается. Потом эти три буквы вновь загораются, и оно опять не получается. Великолепно! Текст на этом здании напомнил мне фотографии, которые мы делаем: иногда они удаются, иногда – нет. А еще это вполне может быть девизом всей моей трудовой деятельности. Но когда я вижу этот же самый текст на фото в выставочном зале, то он волнует меня гораздо меньше. Там «не получается». Там у меня сразу возникает непреодолимое желание отправиться на поиски всех этих текстов, которые вырвались из тепличных условий. Я хочу знать, смогут ли они выжить на воле.
„LAAT ALSTUBLIEFT EEN COMMENTAAR ACHTER”.
OVER TEKSTEN DIE UIT HET RAAM VAN HET MUSEUM NAAR BUITEN WAAIEN
Kunstwerken in een museum hebben het maar makkelijk. Ze hoeven er niet veel voor te doen om als kunst bekeken te worden. Zet een luciferdoosje op een sokkel, hang er een titelkaartje bij, en het is kunst. Zelfs de brandblusser in een minimaal ingerichte, witgekalkte museumzaal kan in de ogen van de argeloze bezoeker veranderen in een kunstwerk. Je zou kunnen zeggen dat het museumgebouw een soort kas is, een beschermde omgeving waar de kunst als vanzelf groeit en in stand gehouden kan worden.
Hoe anders is dat op straat! Daar moet een kunstwerk zich bewijzen middenin de alledaagse haast. Het moet heel wat doen om enige aandacht te krijgen van voorbijgangers. En als er dan eindelijk iemand naar kijkt, dan moet het werk in deze jungle ook nog in staat zijn om te overleven. Want dat een werk bestendig is tegen vandalisme, zogenaamd „hufterproof”, dat is helaas nodig voor kunst in de openbare ruimte in sommige landen.
De kunst op straat is dus aan de ene kant een zorgenkindje dat moet opboksen tegen het visuele geweld van reclames. En aan de andere kant zijn deze werken vogelvrij, omdat het ondoenlijk is om ze de hele tijd te beschermen tegen de grillen van een ontevreden publiek. Een vorm van kunst die zich buiten goed weet te handhaven, is de straatkunst. Dat is niet zo gek, want deze werken zijn ervoor gemaakt. Met minimale middelen weten ze keer op keer de aandacht op zich te vestigen. En mochten ze vernield worden, dan zijn deze werken nog makkelijk te herstellen ook!
Een van mijn beste herinneringen aan Rusland is een winterse wandeling door Jekaterinburg met kunstenaar Timofei Radia, zeven of acht jaar geleden. Hij toonde me straatkunst in en rond zijn stad, werken die hij, of collega’s van hem, hadden uitgevoerd op verschillende plekken. Ik zag indrukwekkende werken, woorden,
teksten of afbeeldingen, op verweerde betonnen gevels van verlaten gebouwen, op houten buitenwanden van krakkemikkige oude huizen of op kale muren van verscholen binnenplaatsen. Deze vorm van kunst in de openbare ruimte was toen helemaal nieuw voor mij.
Als je op straat een kunstwerk ontdekt, dan is de verrassing altijd groot. In een alledaagse wereld die gedomineerd wordt door elkaar overschreeuwende woorden en beelden, ontdek je ineens een element dat je verwondert, dat erom vraagt stil te staan en langer te kijken.
Op zoek naar meer, maakte ik een paar jaar later een soortgelijke excursie, dit keer door het zomerse in Nizhny Novgorod. Mijn gids was een collega van Radia: Artiom Filatov. Hij leidde mij naar een aantal verwaarloosde plekken, rafelranden. Op een of andere manier zijn die plekken in Russische steden meer eenzaam en verlaten dan elders. Verschillende van die uitgestorven en godvergeten plekken gaven mij het onmiskenbare gevoel dat ze iets met mijn fascinatie voor Rusland te maken hebben. Aan het einde van de lange wandeling langs vele verrassende werken kwamen we uit op de boulevard van Nizhny Novgorod. Daar keek ik naar beneden, naar de punt van de „pijl”, de plek waar de Wolga en de Oka bij elkaar komen. Het weidse landschap op de achtergrond deed me beseffen dat Rusland inderdaad pas achter Moskou begint, net zoals Italië begint onder Rome. Dat Rusland had ik pas net ontdekt en daarbij een nieuwe vorm van kunst.
In een aantal Russische steden heeft de straatkunst zich in de laatste tien jaar op een bijzondere manier ontwikkeld. Het is uitgegroeid tot een fenomeen in vele soorten en maten dat de graffiti glansrijk achter zich heeft gelaten. De straatkunst in Jekaterinburg en Nizhny Novgorod is een fascinerend stedelijk verschijnsel waarin ook een artistieke competitie is ontstaan. Ik denk dat zich hier een kunstvorm aan het ontwikkelen is die nergens anders te vinden is dan in Rusland. Er wordt in een aantal steden zodanig goede kunst gemaakt in de openbare ruimte, dat deze eigenlijk een Russische verzamelnaam verdient; „street art” doet het verschijnsel tekort.
Via het project „Art Platform” werd ik geattendeerd op het werk van iemand die al sinds 2018 werkt aan een serie getiteld „Laat alstublieft een commentaar achter”, „Please Leave a Review”. Om anoniem te kunnen werken heeft deze kunstenaar de Engelse naam van het project aangenomen, kortweg PLAR. De naam verwijst naar het boek — een soort gastenboek — dat in veel musea en tentoonstellingsruimtes ligt. Bezoekers wordt gevraagd om er in op te schrijven wat hen boeide of irriteerde aan wat ze zojuist gezien en ervaren hebben. De kunstenaar maakt een keuze uit die commentaren. Deze korte fragmenten — niet meer dan een aantal woorden — worden vervolgens vormgegeven en ergens in de openbare ruimte toegepast.
De keuze van de plaats voor een tekst is essentieel. Zijn er wel plekken in de stad waar men op een dergelijk kunstwerk zit te wachten? Is het werk dat een kunstenaar in gedachten heeft daar wel welkom? Misschien mag je zo’n werk daar niet uitvoeren. Of het kost teveel moeite om officieel toestemming te krijgen. In zulke gevallen is het handig als je anoniem werkt; je kunt er dan niet voor opgepakt worden omdat niemand weet wie het gedaan heeft. Maar er zijn ook plekken waarvoor je als kunstenaar gevraagd kunt worden om iets te bedenken. Voor zulke betaalde opdrachten is het wel handig als mensen je kunnen bereiken. Volledige anonimiteit is dus contraproductief. Deze kunstenaar koos dus een tussenvorm, PLAR, en is bereikbaar via een website.
Helaas heb ik de afgelopen jaren niet meer gewandeld in Jekaterinburg en omgeving. En het spook dat dit jaar rond de wereld gaat, maakte het helaas onmogelijk om daar te gaan kijken. Maar er zijn gelukkig prachtige foto’s gemaakt van deze projecten. Ze zijn te vinden op Instagram1.
Daar vinden we bijvoorbeeld een foto van een besneeuwd landschap met een wit gebouw op de voorgrond. Op de muur daarvan staat de tekst: „Een gevoel van niet gevuld zijn”. Op de achtergrond zien we een aantal nieuwgebouwde flats. Ze zijn deel van een zogenaamd microrayon, een nieuwe wijk met flats, parkeerplaatsen en winkels. Zulke wijken zijn er veel aan de randen van grotere Russische steden. Vaak zijn dat de plekken waar de stad abrupt overgaat in een grote verlaten vlakte. Op de ene plek is er een maximale bebouwing die woonplaats biedt aan duizenden mensen, en vlak daarnaast is er niets. Dat maakt deze tekst op deze plek zo toepasselijk. Tegelijkertijd vraag je je ook af wat voor een invulling dit soort woningbouw eigenlijk is.
In het kort is dit dus het ontstaansproces van veel van de werken in dit project: een bezoeker van een tentoonstelling voelde zich leeg door wat hij gezien had en schreef dit op in het boek daar. De kunstenaar nam deze woorden vervolgens mee, gaf ze vorm en zette ze op deze plek neer, als het ware via een methode van knippen en plakken. Iemands beschrijving van een persoonlijke ervaring op de ene plek, een beschermde kunstplek, werd toegepast op een plek in de openbare ruimte en zorgt daar voor een nieuwe ervaring.
Dit principe is te vergelijken met wat Marcel Broodthaers doet in zijn werk „Les animaux de la ferme”2, „De dieren van de boerderij” uit 1974. Onder de afbeeldingen van een aantal koeien en stieren van verschillende rassen schrijft hij de namen van verschillende automerken. Zo wordt een donkerbruine stier — vraag me niet van welk ras — een Cadillac3. De eeuwenoude onderwijstraditie om een plaatje te voorzien van het juiste woord wordt hier doorbroken. Vrij naar Magritte: de pijp is geen pijp meer. Op een soortgelijke manier wordt de reactie uit het museumboek in een nieuwe situatie geplaatst. Als dat goed gebeurt, dan begint onze fantasie te werken.
De foto’s op Instagram van deze werken zijn weliswaar stuk voor stuk prachtig, maar wie ooit zo’n wandeling heeft gemaakt als ik, die weet dat dat kunstwerk op die plek nooit te vangen is in een foto. Voor de volledige persoonlijke ervaring moet je de vochtige kou erbij voelen en de lucht van die verlaten plek ruiken. Je oog moet kunnen dwalen over een oude afgebrokkelde muur waarop mos groeit en waarover het smeltwater van de sneeuw naar beneden druppelt. De verandering van licht, als er een wolk voor de zon schuift, is essentieel. Het moment wordt gevuld door alles wat er gebeurt om je heen. Het kunstwerk werkt dan als katalysator van die ervaring; het brengt je naar die plek en zet daar je verbeelding in werking.
In de voor het PLAR project geselecteerde fragmenten wordt vaak gesproken over leegte, over eentonigheid en over het feit dat er weinig te zien is. De gebruikte tekstfragmenten zijn ook meteen de titels van de werken: „Waar leegte is, daar is vrijheid van handelen”, „Dit is allemaal vreemd, maar laat het maar bestaan”, „Het is gewoon dat er niets maar dan ook niets is om naar te kijken”, „De expositie ziet er leeggemaakt uit”. Het is voor degene die regelmatig exposities van hedendaagse kunst — waar dan ook ter wereld — bezoekt, niet moeilijk om bij deze commentaren een tentoonstelling te bedenken. Overal worden kunstwerken in lege witte zalen gepresenteerd zoals een paar hapjes nouvelle cuisine op een groot wit bord.
Het is jammer dat er op die plekken in de open lucht waar deze werken te vinden zijn, geen gelegenheid is voor de bezoeker om een reactie achter te laten. Die commentaren zouden namelijk weer een nieuwe tekst kunnen genereren en die zou vervolgens weer op die plaats kunnen worden toegepast. Enzovoort. Maar zouden de teksten in zo’n reeks zich ontwikkelen tot teksten die steeds beter toepasbaar zijn in die specifieke ruimte? Zouden ze volgens de principes van de evolutie uiteindelijk de beste teksten voor die plek worden? Ik vermoed van niet, maar ik zou wel willen weten of ik gelijk heb. Ik denk dat de vreemde kracht van deze werken schuilt in het feit dat de tekst van de ene context overgeplaatst wordt in een radicaal andere. Het is het principe van de stier die een Cadillac wordt.
In het project „Please Leave a Review” is plaats ingeruimd voor een soortgelijke aanpassing van teksten. Na hun omzwervingen in de grote gevaarlijke wereld belanden sommige teksten namelijk toch weer in een tentoonstellingszaal. Dat wil zeggen: de kunstenaar plaatst ze daar. Zo lezen we op een aantal borden in een zaal: „Een enorme ruimte op een absoluut krankzinnige manier verspild” en: „Er is meer personeel dan tentoongestelde werken.” Het zijn commentaren die ons kunstliefhebbers bekend in de oren klinken.
Op deze manier getoond, krijgen de teksten uit het museumboek een vanzelfsprekende zelfstandigheid als kunstwerk; ze worden meteen als kunst bekeken omdat ze in een kunstruimte worden getoond. Ze hoeven er bijna niets meer voor te doen. Daarbij komt dat je de beschrijving leest in het beschrevene, een verschijnsel dat „recursie” genoemd wordt. Dat is interessant als denkoefening, maar niet om de verbeelding aan te jagen. De stier is teruggekeerd in de stal van de juiste beschrijvingen en loeit: „Stier is een stier is een stier is een stier”.
„Soms lukt het, soms niet” is de titel van een PLAR kunstwerk dat in lichtletters werd uitgevoerd op het gebouw van een museum voor fotografie aan een drukke verkeersstraat in Jekaterinburg. Soms zijn de letters „нет”, „niet”, even uit. Dan lukt het dus voor een aantal seconden. Daarna gaan deze drie letters weer aan en lukt het niet. Prachtig! Deze tekst op dit gebouw deed me denken aan foto’s die je neemt: soms lukken ze, soms niet. En het zou ook heel goed een motto kunnen zijn voor mijn werkzame leven. Maar als ik deze zelfde tekst op een foto in een kunstruimte zie, dan doet het me een stuk minder. Daar „lukt” hij niet. Ik krijg dan al snel onweerstaanbare zin om op zoek te gaan naar waar al die teksten zijn gebleven die ontsnapt zijn uit de kunstkas. Ik wil weten of ze in het wild kunnen overleven.