On the texts, gone with the wind from the museum window
Living in a museum is easy for works of art. They hardly have to do anything to be recognized as art. Put a box of matches on a pedestal, hang a label next to it — and it’s art. Even a fire extinguisher in a minimalistic and whitewashed exhibition hall can turn into a work of art in the eyes of an inexperienced visitor. We can say that a museum building is a kind of greenhouse, a protected environment, in which art grows on its own.
How different it is on the street, though! There, in the midst of the daily hustle and bustle, a work of art must first manifest itself. It has to put in a lot of effort to attract the attention of the passers-by. When someone finally notices it, then it has to figure out how to survive in a hostile environment. Unfortunately, in many countries, any work of art in a public space must also be vandal-proof.
A piece of art on the street is street urchin that has to outcompete the visual violence of advertising. Such works are left to their own devices because they cannot be constantly protected from the whims of a disgruntled public. By its very definition, street art is meant to belong in this environment. Again and again, street objects use a minimal toolset to keep drawing people’s attention. And if such works are destroyed, then they can easily be restored!
One of my best memories of Russia was a winter walk in Ekaterinburg with the artist Timofey Radya seven or eight years ago. He showed me street art in and around the city — works that he or his colleagues had created in a wide variety of places. I saw some impressive pieces: words, texts or images on the weathered concrete facades of abandoned buildings, on rickety wooden houses and on bare walls in courtyards hidden from the eyes of passers-by. This form of art in public spaces was completely new to me at the time.
When you discover a work of art on the street, it is always a big surprise. In a hectic everyday world dominated by loud words and images, you suddenly come across an object that astonishes you, which asks you to pause and look for a while longer.
A few years later, I made a similar excursion in Nizhny Novgorod, this time in the summer, intending to see even more such works. My guide was Timofey Radya’s colleague, Artyom Filatov. He took me to some abandoned places on the outskirts of the city. For some reason, you can’t find anywhere lonelier and more deserted than such places in Russia. Several of these desolate and godforsaken suburbs at once stirred an unmistakable feeling that it’s because of them that I am so fascinated with Russia. At the end of a long walk, having seen many amazing works of art, we came to the main boulevard of Nizhny Novgorod. There, I looked down at the tip of the “arrow”, where the Volga and Oka rivers meet. The vast expanse in front of me made me realize that Russia really begins only where Moscow ends — just as Italy begins south of Rome. I discovered this side of Russia only then — together with a new kind of art.
In several Russian cities, street art has developed in a unique way over the past ten years. It has grown into a movement in a variety of formats and sizes that has left graffiti far behind. Street art in Ekaterinburg and Nizhny Novgorod is an exciting urban phenomenon that has evoked competition between artists. I think you cannot find the kind of art that is developed here anywhere except in Russia. In a number of cities, artists are creating works in public spaces of such a high quality that it deserves a new term to denote it: “street art” does not hold up to the scale of this phenomenon.
Organizers of the Art Platform project introduced me to the works of someone who has been working on a project called Please Leave a Review (abbreviated as PLAR) since 2018. In order to remain anonymous, the artist took the name of the project in English as a pseudonym. This name refers to the guest books that lie in many museums and exhibition halls. Visitors are asked to write down what they found interesting or caused them irritation at the exhibition. The artist selects some of the reviews. Then, these short fragments (of no more than a few words) are stylised and put into the public space as art objects.
Choosing the place for a text is significant. Are there any places in the city where people are waiting to see such a work of art? Will they embrace the artist’s work gladly? It may be that art installations are prohibited there, or it takes too much effort to get official permission. In such cases, it is more convenient to work anonymously; in this way, no one is accountable, because no one knows who put it up. However, the artist may be asked to do a project for a certain location. In the event of such a commercial order, one should be able to find the artist. So, it would be unwise to maintain complete anonymity. Therefore, the artist chose PLAR as an intermediate option and can be reached through the website.
Unfortunately, in recent years I have not walked around Ekaterinburg and its environs. And the spectre that is haunting the world this year, unfortunately, prevented me from going there. Luckily, there are great pictures of the projects. You can find them on Instagram.
There, for example, we find a photo of a snowy landscape with a white building in the foreground. The text on its wall says: “Feeling of emptiness”. In the background we see several new buildings. They belong to a so-called microrayon, a new district with high-rise buildings, parking lots and shops. There are many of these neighbourhoods on the outskirts of large Russian cities. Often, these are the places where the city ends abruptly and the vast empty steppe begins. In one place, you see a high-density development, where thousands of people live, and immediately next to next to it, nothing at all. That’s what makes this text so suitable for this place. At the same time, it begs the question: what is this type of housing development a completion of?
This is how many works in this project originated: after seeing an exhibition, a visitor had a feeling of emptiness, and he mentioned it in the guestbook. Then the artist took these words, shaped them and relocated them somewhere else — as if by copy-paste. Someone’s personal experience gained in one place — where art is protected — has been transferred to another place, in a public space, where it brings a new experience to the viewer.
We can compare this principle with what Marcel Broodthaers did in 1974 in his work Les animaux de la ferme (The Animals of the Farm). Under the images of cows and bulls of different breeds, he wrote the names of various car brands. Thus, a dark brown bull — don’t ask me which breed — became a Cadillac. The ageold educational tradition of supplying a picture with the right word is broken. To loosely quote Magritte: “The pipe is not a pipe anymore”. In a similar way, a review from a museum guestbook is placed in a new environment. If it is done well, our imagination starts to work.
However beautiful all of the photos of these works on Instagram are, anyone, who has ever taken a walk like mine, knows that a photo cannot capture such a work of art in such a place. For a complete personal experience, you have to feel the moist cold and smell this abandoned place. Your gaze should wander over the crumbling, mossy wall, down which drops of water from the melting snow run. The change of light is essential: when the sun sets behind the clouds, the moment is filled with everything that is happening around you. And the piece of art works as a catalyst for that experience; it leads you to this place, for this, and there it sets your imagination in motion.
The phrasing from the reviews selected for the PLAR project often speaks of emptiness, monotony, and about the fact that there is little to see. These lines become the names of works: “Where there is emptiness, there is freedom of action”, “All this is strange, but let it be”, “There is simply nothing to look at”, “The exposition looks empty”. For those who regularly — anywhere in the world — attend contemporary art exhibitions, it is easy to imagine an exhibition that could elicit such responses. Everywhere, works of art are displayed in empty white halls, like a small dish of the “new cuisine” served.
It is a pity that in those open-air locations, where the works are placed, the visitor never has the opportunity to leave a review in turn. Later, these comments could become the source of a new text, which could then be put back in the same location. And so on. Could it be that the texts in such a series would each time become more and more suitable for the particular space? And, in the end, according to the laws of evolution, would they develop into the most successful text for a given place? I suppose not, but I would like to know if I am right. I think that the strange power of these works lies in the fact that the text is transferred from one context to a completely different one. It is the principle of a bull becoming a Cadillac.
In the project Please Leave a Review, there is a place for a similar revolution of text. After wandering around in this big, dangerous world, some of these texts end up back in exhibition halls. That is to say: the artist puts them there. Thus, in an exhibiton hall, we read on text boards: “Absolutely Unreasonable Waste of a Huge Space” and “More Staff Than Exhibits”. These are comments that sound very familiar to us art lovers.
Exhibited in this way, texts from the guestbook acquire the proper status of a work of art: they are immediately looked at as art, because they are exhibited in an art space. They hardly have to do anything for this. Moreover, the description has a description of its own — a phenomenon called recursion. This is interesting as an intellectual exercise, but not as a stimulus of the imagination. The bull returns to the stable of correct descriptions and roars: “A bull is a bull is a bull is a bull”.
“Sometimes It Works, Sometimes Not” is the name of one of PLAR’s work, executed in illuminated letters on the building of a museum of photography located on a busy street in Ekaterinburg. From time to time the word “Not” go out. So then, for a few seconds, it works. Sometimes. After that the three letters light up again, and it fails again. That’s brilliant! The text on this building reminds me of the photographs we take: sometimes they turn out well, sometimes they don’t. And it may well be a suitable motto for all my activities. But when I see the same text in a photo at the exhibition, it has less impact on me. There it “does not work”. Immediately, I have an irresistible urge to go and search for all texts that have escaped from the the art greenhouse. I wonder if they can survive in the wild.
„LAAT ALSTUBLIEFT EEN COMMENTAAR ACHTER”.
OVER TEKSTEN DIE UIT HET RAAM VAN HET MUSEUM NAAR BUITEN WAAIEN
Kunstwerken in een museum hebben het maar makkelijk. Ze hoeven er niet veel voor te doen om als kunst bekeken te worden. Zet een luciferdoosje op een sokkel, hang er een titelkaartje bij, en het is kunst. Zelfs de brandblusser in een minimaal ingerichte, witgekalkte museumzaal kan in de ogen van de argeloze bezoeker veranderen in een kunstwerk. Je zou kunnen zeggen dat het museumgebouw een soort kas is, een beschermde omgeving waar de kunst als vanzelf groeit en in stand gehouden kan worden.
Hoe anders is dat op straat! Daar moet een kunstwerk zich bewijzen middenin de alledaagse haast. Het moet heel wat doen om enige aandacht te krijgen van voorbijgangers. En als er dan eindelijk iemand naar kijkt, dan moet het werk in deze jungle ook nog in staat zijn om te overleven. Want dat een werk bestendig is tegen vandalisme, zogenaamd „hufterproof”, dat is helaas nodig voor kunst in de openbare ruimte in sommige landen.
De kunst op straat is dus aan de ene kant een zorgenkindje dat moet opboksen tegen het visuele geweld van reclames. En aan de andere kant zijn deze werken vogelvrij, omdat het ondoenlijk is om ze de hele tijd te beschermen tegen de grillen van een ontevreden publiek. Een vorm van kunst die zich buiten goed weet te handhaven, is de straatkunst. Dat is niet zo gek, want deze werken zijn ervoor gemaakt. Met minimale middelen weten ze keer op keer de aandacht op zich te vestigen. En mochten ze vernield worden, dan zijn deze werken nog makkelijk te herstellen ook!
Een van mijn beste herinneringen aan Rusland is een winterse wandeling door Jekaterinburg met kunstenaar Timofei Radia, zeven of acht jaar geleden. Hij toonde me straatkunst in en rond zijn stad, werken die hij, of collega’s van hem, hadden uitgevoerd op verschillende plekken. Ik zag indrukwekkende werken, woorden,
teksten of afbeeldingen, op verweerde betonnen gevels van verlaten gebouwen, op houten buitenwanden van krakkemikkige oude huizen of op kale muren van verscholen binnenplaatsen. Deze vorm van kunst in de openbare ruimte was toen helemaal nieuw voor mij.
Als je op straat een kunstwerk ontdekt, dan is de verrassing altijd groot. In een alledaagse wereld die gedomineerd wordt door elkaar overschreeuwende woorden en beelden, ontdek je ineens een element dat je verwondert, dat erom vraagt stil te staan en langer te kijken.
Op zoek naar meer, maakte ik een paar jaar later een soortgelijke excursie, dit keer door het zomerse in Nizhny Novgorod. Mijn gids was een collega van Radia: Artiom Filatov. Hij leidde mij naar een aantal verwaarloosde plekken, rafelranden. Op een of andere manier zijn die plekken in Russische steden meer eenzaam en verlaten dan elders. Verschillende van die uitgestorven en godvergeten plekken gaven mij het onmiskenbare gevoel dat ze iets met mijn fascinatie voor Rusland te maken hebben. Aan het einde van de lange wandeling langs vele verrassende werken kwamen we uit op de boulevard van Nizhny Novgorod. Daar keek ik naar beneden, naar de punt van de „pijl”, de plek waar de Wolga en de Oka bij elkaar komen. Het weidse landschap op de achtergrond deed me beseffen dat Rusland inderdaad pas achter Moskou begint, net zoals Italië begint onder Rome. Dat Rusland had ik pas net ontdekt en daarbij een nieuwe vorm van kunst.
In een aantal Russische steden heeft de straatkunst zich in de laatste tien jaar op een bijzondere manier ontwikkeld. Het is uitgegroeid tot een fenomeen in vele soorten en maten dat de graffiti glansrijk achter zich heeft gelaten. De straatkunst in Jekaterinburg en Nizhny Novgorod is een fascinerend stedelijk verschijnsel waarin ook een artistieke competitie is ontstaan. Ik denk dat zich hier een kunstvorm aan het ontwikkelen is die nergens anders te vinden is dan in Rusland. Er wordt in een aantal steden zodanig goede kunst gemaakt in de openbare ruimte, dat deze eigenlijk een Russische verzamelnaam verdient; „street art” doet het verschijnsel tekort.
Via het project „Art Platform” werd ik geattendeerd op het werk van iemand die al sinds 2018 werkt aan een serie getiteld „Laat alstublieft een commentaar achter”, „Please Leave a Review”. Om anoniem te kunnen werken heeft deze kunstenaar de Engelse naam van het project aangenomen, kortweg PLAR. De naam verwijst naar het boek — een soort gastenboek — dat in veel musea en tentoonstellingsruimtes ligt. Bezoekers wordt gevraagd om er in op te schrijven wat hen boeide of irriteerde aan wat ze zojuist gezien en ervaren hebben. De kunstenaar maakt een keuze uit die commentaren. Deze korte fragmenten — niet meer dan een aantal woorden — worden vervolgens vormgegeven en ergens in de openbare ruimte toegepast.
De keuze van de plaats voor een tekst is essentieel. Zijn er wel plekken in de stad waar men op een dergelijk kunstwerk zit te wachten? Is het werk dat een kunstenaar in gedachten heeft daar wel welkom? Misschien mag je zo’n werk daar niet uitvoeren. Of het kost teveel moeite om officieel toestemming te krijgen. In zulke gevallen is het handig als je anoniem werkt; je kunt er dan niet voor opgepakt worden omdat niemand weet wie het gedaan heeft. Maar er zijn ook plekken waarvoor je als kunstenaar gevraagd kunt worden om iets te bedenken. Voor zulke betaalde opdrachten is het wel handig als mensen je kunnen bereiken. Volledige anonimiteit is dus contraproductief. Deze kunstenaar koos dus een tussenvorm, PLAR, en is bereikbaar via een website.
Helaas heb ik de afgelopen jaren niet meer gewandeld in Jekaterinburg en omgeving. En het spook dat dit jaar rond de wereld gaat, maakte het helaas onmogelijk om daar te gaan kijken. Maar er zijn gelukkig prachtige foto’s gemaakt van deze projecten. Ze zijn te vinden op Instagram1.
Daar vinden we bijvoorbeeld een foto van een besneeuwd landschap met een wit gebouw op de voorgrond. Op de muur daarvan staat de tekst: „Een gevoel van niet gevuld zijn”. Op de achtergrond zien we een aantal nieuwgebouwde flats. Ze zijn deel van een zogenaamd microrayon, een nieuwe wijk met flats, parkeerplaatsen en winkels. Zulke wijken zijn er veel aan de randen van grotere Russische steden. Vaak zijn dat de plekken waar de stad abrupt overgaat in een grote verlaten vlakte. Op de ene plek is er een maximale bebouwing die woonplaats biedt aan duizenden mensen, en vlak daarnaast is er niets. Dat maakt deze tekst op deze plek zo toepasselijk. Tegelijkertijd vraag je je ook af wat voor een invulling dit soort woningbouw eigenlijk is.
In het kort is dit dus het ontstaansproces van veel van de werken in dit project: een bezoeker van een tentoonstelling voelde zich leeg door wat hij gezien had en schreef dit op in het boek daar. De kunstenaar nam deze woorden vervolgens mee, gaf ze vorm en zette ze op deze plek neer, als het ware via een methode van knippen en plakken. Iemands beschrijving van een persoonlijke ervaring op de ene plek, een beschermde kunstplek, werd toegepast op een plek in de openbare ruimte en zorgt daar voor een nieuwe ervaring.
Dit principe is te vergelijken met wat Marcel Broodthaers doet in zijn werk „Les animaux de la ferme”2, „De dieren van de boerderij” uit 1974. Onder de afbeeldingen van een aantal koeien en stieren van verschillende rassen schrijft hij de namen van verschillende automerken. Zo wordt een donkerbruine stier — vraag me niet van welk ras — een Cadillac3. De eeuwenoude onderwijstraditie om een plaatje te voorzien van het juiste woord wordt hier doorbroken. Vrij naar Magritte: de pijp is geen pijp meer. Op een soortgelijke manier wordt de reactie uit het museumboek in een nieuwe situatie geplaatst. Als dat goed gebeurt, dan begint onze fantasie te werken.
De foto’s op Instagram van deze werken zijn weliswaar stuk voor stuk prachtig, maar wie ooit zo’n wandeling heeft gemaakt als ik, die weet dat dat kunstwerk op die plek nooit te vangen is in een foto. Voor de volledige persoonlijke ervaring moet je de vochtige kou erbij voelen en de lucht van die verlaten plek ruiken. Je oog moet kunnen dwalen over een oude afgebrokkelde muur waarop mos groeit en waarover het smeltwater van de sneeuw naar beneden druppelt. De verandering van licht, als er een wolk voor de zon schuift, is essentieel. Het moment wordt gevuld door alles wat er gebeurt om je heen. Het kunstwerk werkt dan als katalysator van die ervaring; het brengt je naar die plek en zet daar je verbeelding in werking.
In de voor het PLAR project geselecteerde fragmenten wordt vaak gesproken over leegte, over eentonigheid en over het feit dat er weinig te zien is. De gebruikte tekstfragmenten zijn ook meteen de titels van de werken: „Waar leegte is, daar is vrijheid van handelen”, „Dit is allemaal vreemd, maar laat het maar bestaan”, „Het is gewoon dat er niets maar dan ook niets is om naar te kijken”, „De expositie ziet er leeggemaakt uit”. Het is voor degene die regelmatig exposities van hedendaagse kunst — waar dan ook ter wereld — bezoekt, niet moeilijk om bij deze commentaren een tentoonstelling te bedenken. Overal worden kunstwerken in lege witte zalen gepresenteerd zoals een paar hapjes nouvelle cuisine op een groot wit bord.
Het is jammer dat er op die plekken in de open lucht waar deze werken te vinden zijn, geen gelegenheid is voor de bezoeker om een reactie achter te laten. Die commentaren zouden namelijk weer een nieuwe tekst kunnen genereren en die zou vervolgens weer op die plaats kunnen worden toegepast. Enzovoort. Maar zouden de teksten in zo’n reeks zich ontwikkelen tot teksten die steeds beter toepasbaar zijn in die specifieke ruimte? Zouden ze volgens de principes van de evolutie uiteindelijk de beste teksten voor die plek worden? Ik vermoed van niet, maar ik zou wel willen weten of ik gelijk heb. Ik denk dat de vreemde kracht van deze werken schuilt in het feit dat de tekst van de ene context overgeplaatst wordt in een radicaal andere. Het is het principe van de stier die een Cadillac wordt.
In het project „Please Leave a Review” is plaats ingeruimd voor een soortgelijke aanpassing van teksten. Na hun omzwervingen in de grote gevaarlijke wereld belanden sommige teksten namelijk toch weer in een tentoonstellingszaal. Dat wil zeggen: de kunstenaar plaatst ze daar. Zo lezen we op een aantal borden in een zaal: „Een enorme ruimte op een absoluut krankzinnige manier verspild” en: „Er is meer personeel dan tentoongestelde werken.” Het zijn commentaren die ons kunstliefhebbers bekend in de oren klinken.
Op deze manier getoond, krijgen de teksten uit het museumboek een vanzelfsprekende zelfstandigheid als kunstwerk; ze worden meteen als kunst bekeken omdat ze in een kunstruimte worden getoond. Ze hoeven er bijna niets meer voor te doen. Daarbij komt dat je de beschrijving leest in het beschrevene, een verschijnsel dat „recursie” genoemd wordt. Dat is interessant als denkoefening, maar niet om de verbeelding aan te jagen. De stier is teruggekeerd in de stal van de juiste beschrijvingen en loeit: „Stier is een stier is een stier is een stier”.
„Soms lukt het, soms niet” is de titel van een PLAR kunstwerk dat in lichtletters werd uitgevoerd op het gebouw van een museum voor fotografie aan een drukke verkeersstraat in Jekaterinburg. Soms zijn de letters „нет”, „niet”, even uit. Dan lukt het dus voor een aantal seconden. Daarna gaan deze drie letters weer aan en lukt het niet. Prachtig! Deze tekst op dit gebouw deed me denken aan foto’s die je neemt: soms lukken ze, soms niet. En het zou ook heel goed een motto kunnen zijn voor mijn werkzame leven. Maar als ik deze zelfde tekst op een foto in een kunstruimte zie, dan doet het me een stuk minder. Daar „lukt” hij niet. Ik krijg dan al snel onweerstaanbare zin om op zoek te gaan naar waar al die teksten zijn gebleven die ontsnapt zijn uit de kunstkas. Ik wil weten of ze in het wild kunnen overleven.